मानसोपचार क्षेत्र हे विचार, भावना आणि वर्तन या तीन गोष्टींच्या अवतीभवती फिरत असते. मनात विचार उत्पन्न होतात. त्यानुसार मनात भावना निर्माण होतात आणि त्याप्रमाणे कृती घडते. पुन्हा जी कृती घडते त्यांचा विचार आणि भावनांवर परिणाम होतो. आपल्याला जेव्हा एखादी गोष्ट आवडते किंवा आवडत नाही यामागे काही कारण असते. कदाचित ते काहीवेळा आपल्याला पटकन सांगताही येणार नाही. पण नावडत्या गोष्टी आपल्या मनात प्रतिकूल भावना निर्माण करत असतात. याउलट आवडत्या गोष्टींनी एक प्रकारचे सुख वाटत असते. साधा आपल्याला कोणता रंग आवडतो असे विचारले तरी आपले उत्तर वेगवेगळे येते. प्रत्येकाला आवडणारा रंग निराळा आणि तो का आवडतो त्यांची कारणेही निराळी. आवडणाऱ्या रंगामागेही काहीतरी विचार असतो. कोणतीतरी सुखावणारी भावना असते. आपले वर्तन हे भावना आणि विचार यांच्याशी जोडलेले असते. काहीवेळा आपल्याला काही व्यक्ती आवडत नाहीत. त्यांच्यासमोर आपण ते स्पष्ट बोलू शकत नाही. अशावेळी आपण त्या व्यक्ती आवडत नसतानादेखील त्यांच्याशी गोड बोलत असतो. अशावेळी कुणी म्हणेल मग हे वर्तन विचारांशी जोडलेले कसे? तर अशावेळी सुद्धा आपल्या मनात आपण इतरांसामोर आपली नाराजी दाखवणे योग्य नाही असा विचार असतोच आणि त्यातूनच आपण त्या व्यक्तीशी मनात नसतानादेखील मुद्दाम गोड वागत असतो. आपले विचार, वर्तन आणि भावना हे एकमेकांवर परिणाम करत असतात. विचार भावनांवर परिणाम करतात आणि भावना वर्तनावर परिणाम करत असतात. वर्तन हे पुन्हा विचारांवर परिणाम करते आणि

अतिआत्मविश्वास कसा ओळखावा याबद्दल आपण बोलत आहोत. त्याबाबतीत काही खाणाखुणा सांगता येतील. अनेकदा असं होतं की तुम्ही व्यसन सोडून काही काळ उलटलेला असतो आणि तुम्हाला आत्मविश्वास वाटत असतो. त्याचवेळी बाकीचे काही सूचना करतात. किंवा बरोबरीचे व्यसनमुक्तीच्या वाटेने जाणारे काही शेयरींग करतात. अशावेळी “हे तर मला माहित आहे. या प्रश्नांची उत्तरं माझ्याकडे आधीच आहेत. हे मला ऐकण्याची गरज नाही.” असे वाटणे हे आपल्याला अतिआत्मविश्वास आहे याचे एक महत्त्वाचे लक्षण असु शकते. याला कारणे आहेत. व्यसनाला असंख्य पदर असतात. समोरचा त्याच्या अनुभवाचे बोल सांगत असतो. अशावेळी त्याचे निदान शांतपणे ऐकण्यात काहीच हरकत नसते. त्याचा दृष्टीकोण आपल्यापेक्षा वेगळा असु शकतो. कदाचित आपल्याकडून एखादा मुद्दा सुटून गेला असेल, आपले त्याकडे दुर्लक्ष झाले असण्याची शक्यता असते. त्यामुळे जरी आपल्याला आत्मविश्वास वाटत असला तरी दुसरा व्यसनमुक्तीबद्दल काय बोलतो आहे हे लक्षपूर्वक ऐकणे हिताचे असते. कदाचित सध्या तुम्ही ज्या परिस्थितीत आहात त्यावर यामुळे जास्त प्रकाश पडू शकेल. कदाचित तुम्हाला काही चांगल्या टीप्स मिळू शकतील. अतिआत्मविश्वासाच्या अशा काही लक्षणांवर आपण आणखी बोलुयात. तोपर्यंत मंडळी फक्त आजचा दिवस आपल्याला व्यसनमुक्त राहायचं आहे हे लक्षात ठेवा. आपला अतुल ठाकुर

व्यसनाच्या बाबतीत मनात जेव्हा असे वाटते कि मला सर्व कळते तेव्हा ती धोक्याची घंटा समजावी. असंख्य शेयरींगमध्ये हे ऐकले आहे की अहंकारामुळे पुन्हा स्लिप आणि रिलॅप्स झाली. या टप्प्यावर आपण जरा आत्मविश्वास आणि अतिआत्मविश्वास यामध्ये फरक काय याची चर्चा करुयात. कारण आपण अनेकांकडून ऐकलेले असते की जीवनात माणसाला आत्मविश्वास असला पाहिजे. याचा अर्थ आत्मविश्वास असणे ही वाईट गोष्ट नसतेच. उलट व्यसनमुक्तीपथावर आत्मविश्वास असणे चांगलेच असे माझे मत आहे. एक उदाहरण देऊन आपल्याला हे समजून घेता येईल. समजा तुम्ही व्यसन सोडले आहे. पण पूर्वीचे व्यसनी मित्र तुम्हाला पार्टीसाठी बोलावत आहेत. तर आपण त्यांना स्पष्ट नाही म्हणू शकतो असा आत्मविश्वास तुम्हाला वाटत असेल तर ते चांगलेच आहे. त्यामुळे तुम्हाला बळ मिळेल आणि तुम्ही त्यांना स्पष्ट नकार देऊ शकाल. कदाचित तो इतका स्पष्ट असेल की पुढे ती मंडळी तुमच्या वाटेसच जाणार नाहीत. इथे आत्मविश्वासाने आपली भूमिका बजावलेली दिसते. आपला विरोध आत्मविश्वास असण्याला नाहीच. आपण बोलत आहोत ते अतिआत्मविश्वास असण्याबद्दल. त्यामुळे अतिआत्मविश्वास कसा ओळखावा यावर आपण उद्या चर्चा करुयात.तोपर्यंत मंडळी फक्त आजचा दिवस आपल्याला व्यसनमुक्त राहायचं आहे हे लक्षात ठेवा. आपला अतुल ठाकुर

व्यसनी माणसाला मर्यादेत राहता येत नाही ही गोष्ट अनेकदा सिद्ध होऊनही माणसाला व्यसनाचे इतके अतीव प्रेम असते की त्याला पुन्हा पुहा आशा वाटत राहते की यावेळी आपण अगदी मर्यादेतच राहायचं. फक्त एक बियर प्यायची, फक्त एक पेग घ्यायचा. अशा अनेक भ्रामक कल्पनांचे पिंजरे व्यसनी व्यक्ती आपल्या अंगावर बाळगत असते. आणि पुन्हा पुन्हा व्यसनाच्या जाळ्यात अडकत असते. याचे एकमेव कारण म्हणजे आपण आता आयुष्यात कधीही व्यसन करु शकणार नाही या सत्याकडे त्याने पाठ फिरवलेली असते. काही दिवस, काही महिने, काही वर्ष व्यसनाला हात न लावता काढली की त्याच्या “आपण मर्यादेत राहुया” या समजाला आणखी खतपाणी मिळते. काहीवेळा मंडळी फक्त व्यसनामुळे खराब झालेली तब्येत सुधारण्याचीच वाट पाहाताना दिसतात. एकदा तब्येत नीट झाली की पुन्हा व्यसनाकडे वळतात. व्यसनाकडे पुन्हा पुन्हा वळाणारी माणसे शेयरींग करताना नेहेमी असे सांगताना दिसतात की आम्हाला अतिआत्मविश्वास वाटत होता, किंवा आम्हाला सारे काही कळते असे वाटत होते. या अतिआत्मविश्वासामागे सत्याशी केलेली प्रतारणा आहे अशी माझी समजूत आहे. एकदा जर तुम्ही मनात पक्कं धरून चाललात की आपल्याला पुन्हा कधीही व्यसन करता येणार नाही तर पुन्हा प्रयोग करण्याचा विचार मनात येणार कसा? तरीही माणसे प्रयोग करीत राहतात. जोपर्यंत संपूर्ण सरेंडर होत नाहीत, व्यसनात अडकत राहतात. याबद्दलही आपण चर्चा करुया. तोपर्यंत मंडळी फक्त आजचा दिवस आपल्याला व्यसनमुक्त राहायचं आहे हे लक्षात ठेवा.

व्यसनाच्या बाबतीत सत्याचा स्वीकार म्हटलं तर सोपा आणि म्हटलं तर कठीण असतो. जर स्वतःच्या आवडी निवडी बाजूला ठेवल्या, व्यसनाविषयीचे प्रेम बाजूला ठेवले, आपले व्यसनामुळे किती नुकसान झाले आहे हे लक्षात घेतले, आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे आपल्या व्यसनामुळे किती निर्दोष लोकांना अतोनात त्रास झाला आहे हे नीट समजले तर सत्याचा स्वीकार ही तशी कठीण गोष्ट म्हणता येणार नाही. पण माणसे ती अवघड करून ठेवतात. व्यसनाच्या बाबतीत सत्याचा स्वीकार म्हणजे आपल्याला व्यसनाचा आजार आहे हे मान्य करणे. त्यासाठी योग्य उपचार घेणे आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे आता आपण कधीही व्यसन करु शकणार नाही हे प्रामाणिकपणे मान्य करणे. माणसे पहिल्या दोन गोष्टीचा स्वीकार करतात पण तिसरी गोष्ट मात्र मनापासून मान्य करीत नाहीत. आणि व्यसनमुक्तीचा पुढचा प्रवास त्यामुळेच अवघड होऊन बसतो. जीवापाड प्रेम असलेलं व्यसन कायमचं सोडायचं ही अनेकांना कठीण गोष्ट वाटते. त्यामुळे आपल्याला कधीही व्यसन करता येणार नाही यापेक्षा आपण कंट्रोलमध्ये राहुया असे ते स्वतःला बजावतात आणि पुढे सर्व खेळखंडोबा होतो. आपण कंट्रोलमध्ये राहुया असे जेव्हा माणसाला वाटते तेव्हा तो व्यसनाबद्दलच्या एका मोठ्या सत्याकडे पाठ फिरवत असतो. आपलाअतुल ठाकुर

उपचारकेंद्रात दाखल झाल्यावर लगेच सर्वजण सत्याचा स्वीकार करीत नाहीत. व्यसनी माणसाचा इगो फार चिवट असतो. काहीजण मनातून आधीच घरच्यांवर त्यांनी येथे दाखल केले म्हणून नाराज असतात. त्यांचा अहंकार त्यांना वस्तुस्थिती स्वीकारु देत नाही. ही माणसे एकतर उपचारांमध्ये भागच घेत नाहीत. किंवा भाग घेतल्यासारखे करतात पण त्यांचे मन त्यात नसते. अशांना अर्थातच उपचारांचा फारसा उपयोग होत नाही. काहीजण मुक्तांगणमध्ये जी कामे सांगितली जातात ती करण्यास नकार देतात. तर काही सुरुवातीला जेवणच घेण्याचे नाकारतात. आपला राग दाखवण्याच्या नाना तर्‍हा उपचारकेंद्रामध्ये व्यसनी मंडळी दाखवतात. काहींना येथे राहायचंच नसतं. ते घरी जाण्याचा घोशा लावतात. यांपैकी बहुतेक जण पहिल्या आठवड्यात नरम पडतात. याचे कारण व्यसनाचे भयंकर परिणाम समोर दिसत असतात. काहीजण मात्र आपल्याला व्यसन आहे आणि आपल्याला मदतीची गरज आहे याचा लगेच स्वीकार करु शकत नाहीत. अनेकदा पुढे अशा मंडळींचे शेयरींग ऐकले आहे. त्यात एकच कॉमन गोष्ट असते. ती म्हणजे सरेंडर झालो नाही, स्वतःच्या मनाने उपचारकेंद्रामधून बाहेर पडलो आणि जबरदस्त रिलॅप्स झाली. यामुळेच क्वचित काहीजण एकापेक्षा जास्त वेळ मुक्तांगणची वारी करतात. कारण त्यांनी आपल्याला व्यसनाचा आजार आहे हे मनापासून स्वीकारलेले नसते. आपलाअतुल ठाकुर

मनोविकाराच्या संदर्भात समुपदेशनाची आवश्यकता कुठे असते याबद्दल चर्चा करण्याआधी समुपदेशन या प्रक्रियेची व्याप्ती लक्षात घेतली पाहिजे. करियर काउंसिलिंग करण्यासाठी जे जातात त्यांना कसलाही आजार नसतो. ते आपल्याला कुठला व्यवसाय योग्य आहे आणि त्यासाठी काय प्रयत्न करावे लागतील याबाबत सल्ला घेण्यासाठी जात असतात. त्यामुळे समुपदेशन हे आजाराच्या पलिकडेही वापरले जाते. मात्र या लेखमालेत ज्या मानसोपचारांची माहिती आपण घेणार आहोत ती माहिती मनोविकार आणि त्या संदर्भातील समस्या याबाबतच असणार आहे. समुपदेशन हे थेट ज्याला आजार आहे त्याला उपयुक्त ठरु शकतेच पण त्याची काळजी घेणाऱ्यालाही त्याचा उपयोग होऊ शकतो ही अतिशय महत्वाची बाब आजही दुर्लक्षिली जाते हे मला आवर्जून नमुद करावंसं वाटतं. जगाचं लक्ष जो माणुस आजारी असतो त्यावरच असतं आणि जो त्याची मनोभावे काळजी घेत असतो त्याला जणू गृहित धरलं जात असतं. जी माणसे आजाऱ्याला पाहायला येत जात असतात त्यांच्या दृष्टीने काळजीवाहक अदृश्य असतो. सर्व फोकस आजारी माणसावर. त्यातही आजारी माणुस भानावर असेल आणि संवेदनशील असेल तर त्याच्या तोंडून काळजीवाहकाबद्दल काही कौतूकाचे शब्द निघतात. मात्र तो आजारामुळे चिडचिडा झाला असेल किंवा मूळातच त्याला तशा संवेदना नसतील तर त्याची जी सेवा चाललेली असते त्या सेवेलाही तो देखील गृहीत धरतो आणि ते काळजीवाहकाला निराश करणारं असतं. अशा परिस्थितीत अनेकजण जे आधी ठणठणीत असतात ते काळजीवाहकाची भूमिका पार पडताना आजारी पडताना दिसून येतात. काहींना शारिरीक