स्वमदत गट अथवा सपोर्ट ग्रूप हा अलिकडे गंभीर आजारांवरील उपचारांचा एक महत्वाचा भाग होऊ लागला आहे. तरीही याबाबत आपल्या समाजात पुरेशी जागरुकता नाही. सपोर्ट ग्रूप म्हटले म्हणजे काहींना फक्त AA म्हणजे व्यसनाधीन लोकांसाठी चालवल्या गेलेल्या अल्कॉहॉलिक ऍनॉनिमस सारख्या संस्थांच्या सभाच आठवतात. खरं सांगायचं तर ज्यांच्या घरात व्यसन असते त्यांनाही या माहित असतील असे सांगता येत नाही. मात्र आता आपल्याकडे अनेक गंभीर आजारांवर स्वमदतगट चालवले जातात. त्यांची माहिती असल्यास आपल्याला आजारांसाठी त्यांची मदत होऊ शकते. या लेखमालेत अशाच गटांची माहिती देण्याचा विचार आहे. त्यासोबत त्यांच्या वेबसाईटचा पत्ताही देण्यात येईल म्हणजे त्या ग्रूपची कुणाला जास्तीची माहिती हवी असल्यास अथवा त्यात सामिल व्हायचे असल्यास थेट संपर्क साधता येईल. सर्वप्रथम स्वमदतगट म्हणजे काय याची माहिती घेऊयात. एखाद्या गंभीर आजाराचे रुग्ण आणि त्या रुग्णाचे काळजीवाहक एकत्र येऊन आपला गट स्थापन करतात. ज्या आजारासाठी ही मंडळी एकत्र आलेली असते त्याची सर्वांना माहिती व्हावी आणि त्याबाबतीतल्या उपचारांच्या माहितीचीदेखील देवाणघेवाण व्हावी म्हणून हा गट स्थापन झालेला असतो. हे स्वमदत गटाचे स्थूल स्वरुप म्हणता येईल. मात्र स्वमदतगटाचे कार्य याइतकेच मर्यादीत नसते. निरनिराळ्या स्वमदत गटात अनेक कार्यक्रम चाललेले असतात. आजाराप्रमाणे या गटांच्या कार्यपद्धतीचे स्वरुपही बदलले दिसते. उदाहरण द्यायचे झाल्यास पार्किन्सन्सचा आजार हा काही अपवाद वगळता पन्नाशी, साठीनंतर होतो. मुलं मोठी झालेली असतात. माणसाचे निवृत्तीचे वय झालेले असते. जोडीदारही निवृत्तीच्या उंबरठ्यावर

अलिकडे व्यसनी व्यक्तींच्या कुटुंबाशी थेट बोलण्याची संधी मिळू लागली आहे. त्यामुळे व्यसन आणि व्यसनमुक्ती या दोन्ही गोष्टी किती गुंतागुंतीच्या आहेत हे नव्याने लक्षात येत आहे. आपल्याकडे काही तथाकथित सुविचार हे इतके कॉमन झालेत की कुणीही, कधीही, कुठल्याही प्रसंगी ते तोंडावर फेकतात. उदाहरण द्यायचं झालं तर आयुष्यात तडजोड करावीच लागते, कुणीही परफेक्ट नसतं, आपल्याला पाहिजे ते नेहेमी मिळतंच असं नाही. वगैरे. धीर देण्यासाठी ही वाक्यं ठिकच आहेत. पण तडजोड म्हणून माणसे व्यसनात इतक्या टोकाला जातात की त्यांचं सारं आयुष्यच अपार दुःखाची एक मालिका बनून जातं. तडजोडीला येथे मर्यादाच नसते. आणि हे व्यसन आणि व्यसनमुक्ती दोन्हीला लागू आहे. व्यसनात तर भयंकर त्रास असतोच पण व्यसनमुक्त झाल्यावरदेखील जर माणसाने स्वभावदोषांवर काम केले नाही तर व्यसन फक्त बंद होतं बाकी वादविवाद, भांडणे, शिविगाळ हे सुरुच राहण्याची शक्यता असते. शिवाय मी व्यसन बंद केले हा अहंकार आणखी जोडीला येतो. सर्वप्रथम दारु पिण्याला असलेली समाजमान्यता हा मुद्दा महत्वाचा आहे. व्यसनाची सुरुवात इथून होते. अनेक भगिनी फोनवर सांगतात की त्यांचे पती अनेक वर्षे दारु पीत आहेत. इतरांप्रमाणेच कधीतरी. अगदी कॉलेजपासून. मग अचानक प्रमाण वाढते. आणि इतके की हाताबाहेर जाते. व्यसनमुक्तीच्या क्षेत्रात सोशल ड्रिंकिंग करणाऱ्यांपैकी व्यसनी कोण होणार याचे उत्तर आजदेखील विज्ञानाला सापडलेले नाही. त्यामुळे पहिला घोट घातक हे तत्व सर्वांसाठीच आहे हे मानणे भाग आहे. आता दुर्दैवाने

नमस्कार, मुक्तांगणमध्ये दाखल झाल्यावर माणसाला निरनिराळी व्यसनं केलेली, व्यसनात टोकाला गेलेली माणसे दिसु लागतात. त्यांच्या दारुण, विदारक कथा ऐकायला मिळतात. दाखल झाल्यावर व्यसनाचा पदार्थ मिळत नाही. त्यामुळे अनेकांना विथड्रॉलचे त्रास होऊ लागतात. क्रेव्हींग येऊ लागतं. याचा अनुभव स्वतः व्यसनी माणसाला येतोच शिवाय इतरांची अवस्थाही पाहायला मिळते. थोडक्यात आजवर व्यसनामुळे काय होऊ शकतं हे प्रेमाच्या माणसांनी सांगितलेलं असतं. ते व्यसनी माणसाने अहंकाराने धुडकावून लावलेलं असतं. ते सारं आता प्रत्यक्षात समोर दिसत असतं. आपण जर आताच थांबलो नाही तर आपलीही अवस्था अशीच किंवा याहून वाईट होऊ शकेल याचा अंदाज व्यसनी माणसाला येतो. आपल्याला मदतीची गरज आहे, आपण स्वतःहून थांबू शकत नाही हे देखिल त्याच्या लक्षात येतं. आणि हळुहळु तो मुक्तांगणच्या उपचारांमध्ये मनापासून सहभाग घेऊ लागतो. असं म्हणतात जे तुम्हाला बदलायचं असतं त्याचा तुम्हाला प्रथम स्वीकार करावा लागतो. स्वीकारच केला नाही तर तुम्ही एखादी गोष्ट कशी बदलणार? तेव्हा याटप्प्यावर अनेक माणसे आपण व्यसनी आहोत, आपल्याला व्यसनाचा आजार आहे याचा स्वीकार करताना दिसतात. हे माझ्या समजूतीप्रमाणे सत्याकडे पडलेले पहिले पाऊल असते. मात्र सर्वच जण सुरुवातीला हे स्वीकारत नाहीत. व्यसनाचे स्वरुप आणि व्यसनी माणसाचा “ईगो” हे दोन्ही चिवट असतात. अशी माणसे सुरुवातीला असहकार पुकारण्याची शक्यता असते. काहीजण आम्हाला या उपचारांची गरज नाही अशीही भूमिका घेतात. त्यांना उपचारांच्या आधीच बाहेर जाण्याची घाई लागलेली असते. ही माणसे

नमस्कार, मुक्तांगणला व्यसनी माणुस उपचारांसाठी दाखल झाला म्हणजे त्याची इच्छा असो वा नसो सत्य त्याच्या अंगावर कोसळते असे म्हटल्यास वावगे ठरणार नाही. याचे कारण मुक्तांगणमध्ये गांधींच्या आश्रम जीवनपद्धतीचा स्वीकार केला गेला आहे. तेथे तुम्हाला जास्त पैसे देऊन स्पेशल रुम्स घेता येत नाहीत कारण मुळात तशी सोयच ठेवलेली नाही. निरनिराळी आर्थिक, शैक्षणिक, सामाजिक, धार्मिक पार्श्वभूमी असलेली माणसे एकाच ठिकाणी आलेली असतात आणि व्यसनासाठी उपचार घ्यायला आलेले मुक्तांगणमित्र इतकीच या सर्वांची ओळख असते. येथे आल्यावर व्यसनी माणसाला सर्वप्रथम व्यसनाचे भीषण परिणाम दिसु लागतात. त्याच्याइतके किंवा त्याच्याहून खुप पुढे गेलेले व्यसनी त्याच्या समोर वावरत असतात. एकदोन दिवसात ओळखी होऊ लागतात आणि एकेकाने व्यसनामुळे स्वतःचे किती नुकसान करून घेतले आहे हे ठळकपणे समोर येऊ लागते. प्रत्यक्ष दिसणारी ही वस्तुस्थिती आता नाकारता येणे शक्य नसते. तरीही काहीजण त्याही परिस्थितीत स्वतःला समजवण्याचा प्रयत्न करीत असतील की आपल्याला कुठे इतकं काही झालंय. शेवटी काहींची अजूनही स्वतःला फसवण्याची प्रवृत्ती शिल्लक राहात असेल. पण इतके टोकाला गेलेले व्यसनी घाऊक प्रमाणात एकाचवेळी एकाच हॉलमध्ये मुक्तांगणसारख्या ठिकाणीच पाहायला मिळतात. त्याचा काहीतरी परिणाम होतोच. या अंगावर कोसळलेल्या सत्यामुळे माणसे हळुहळु स्वीकाराच्या दिशेने वाटचाल करु लागतात. हे सत्य स्वीकारण्याकडे पडलेले पहिले पाऊल असते. अतुल ठाकुर

व्यसनाचे पाणी डोक्यावरून जाऊ लागले की सत्य आणि असत्य यांचा झगडा सुरु होताना दिसतो. घरच्यांना दिसत असते की आता काहीतरी उपाय करणे आवश्यक आहे. ते सत्य परिस्थिती पाहात असतात तर व्यसनी माणुस डिनायलमध्ये असतो. तो अजूनही सत्य पाहाण्याच्या अवस्थेत नसतो. या टप्प्यावर सुरुवातीला तरी ज्याचा जोर जास्त ते जिंकतात. पण व्यसनाने भीषण अवस्था गाठल्यावर शेवटी कधितरी सत्य परिस्थिती ही मान्य करावीच लागते. आणि माणसे व्यसनमुक्तीकेंद्राची वाट चालु लागतात. व्यसनाचे असत्याशी असलेले घट्ट नाते इथे कळून येते. अगदी व्यसनमुक्तीकेंद्रात दाखल होईपर्यंत काहीजण आपल्याला व्यसन नाहीच असं म्हणत असतात. आपल्याला येथे फसवून उगाच आणले आहे अशी त्यांची धारणा असते. काही महाभाग या असत्य समजूतीमुळे बराच काळ घरच्यांवर डूख धरून राहतात. पण व्यसनमुक्तीकेंद्रात दाखल झाल्यावर तुमच्या मनात असो वा नसो तुम्हाला सत्य हे समोर दिसु लागतंच विशेषतः मुक्तांगणसारख्या केंद्रात जेथे गांधींच्या आश्रम जीवनपद्धतीचा अंगिकार केला गेला आहे तेथे सत्याचे फार जवळून दर्शन घडते. कारण सर्व स्तरावरील व्यसनी माणसे एकाच ठिकाणी राहात असतात. व्यसनामुळे आयुष्याची धुळदाण उडालेली अनेक माणसे येथे एकत्र दिसतात. व्यसनमुक्तीकेंद्रात जबरदस्तीने आणल्यामुळे घरच्यांवर नाराज असलेली बहुतेक माणसे अशावेळी भानावर येतात असे एक निरिक्षण आहे. अतुल ठाकुर

नमस्कार, व्यसन सुरु झाले की अर्थातच पैसा लागतो. व्यसनी माणसे व्यसनासाठी जो पैसा उभा करतात त्यात काही पॅटर्नस दिसून येतात. उदाहरण द्यायचं झालं तर बहुसंख्य व्यसनी घरात गंभीर आजार असल्याची बतावणी करताना दिसतात. आणि बहुतेक सहृदयी माणसे या क्लुप्तिला बळी पडतात. दुसरा प्रकार जर नोकरी अजूनही सुरु असेल तर पगार घरी देण्याआगोदरच बाहेरच्या बाहेर व्यसनात उडवणे. येथेही कामावर गंभीर आजार असल्याचं सांगून सहकार्यांकडून पैसे काढले जातातच. यात अनेकदा संपूर्ण पगारच व्यसनातच उडून जाण्याची शक्यता असते. शिवाय कर्जही होऊ शकते. तिसरा प्रकार चोरी. ती अनेकदा घरातच केली जाताना दिसते. घरातल्या वस्तु विकणे, दागिने विकणे सुरु होते. घरच्यांना कळू नये अशी खबरदारी घेतली जाते. अर्थातच ते शेवटी कळतेच. काहीवेळा कारण आजाराचेच असते असे नाही. तातडीची निकड आहे आणि लगेच पैसे परत करतो असा वायदा दिला जातो आणि फसवले जाते. व्यसनी माणसावर व्यसन स्वार असते हे असे. असत्य सुरुवातीला पचलं की त्याची सवय लागते आणि पुढे त्याबद्दल आपण इतरांना सहज गुंडाळु शकतो असा आत्मविश्वासही वाटु लागतो. यामुळे व्यसन सुरु राहतं आणि त्याचा विळखा घट्ट होत जातो. अतुल ठाकुर

नमस्कार, आपल्या घरात व्यसन आहे आणि रोज तमाशा होत असतो हे कुणाला बाहेर सांगायला आवडेल? ही अत्यंत कठीण परिस्थिती असते. क्वचित जवळच्या मित्रमैत्रिणींसोबत बोलता येते. बहुधा माहेरी आईवडिलांना ताण नको म्हणून स्त्रिया सांगत नाहीत आणि मनात कुढत राहतात. अशावेळी बाहेर घरातली परिस्थिती कळु नये आणि आपली अब्रु जाऊ नये म्हणुन घरचे सर्वच धडपडत असतात. खरी परीस्थिती सांगण्याची सोय नसते. घरातलं व्यसन बाहेर कळु नये म्हणून जे धडपडावं लागतं त्याचा प्रचंड ताण येऊ शकतो. मनातले सांगायला कुणी मिळत नाही आणि बाहेर कळु नये असेही वाटते अशा चमत्कारिक अवस्थेत कुटुंबातील माणसे अडकलेली असतात. व्यसनावर शास्त्रिय उपाय जोवर केले जात नाहीत तोवर AA मिटिंग किंवा स्वमदतगटासारखे पर्यायही समोर नसतात. त्यातच अनेकदा व्यसनाचा जोर वाढतो. व्यसनी माणुस शारिरीक हिंसेपर्यंत उतरण्याची शक्यता असते. त्यामुळे इकडे आड तिकडे विहिर अशी अवस्था निर्माण होते. या अवस्थेवर तत्काळ उपाय म्हणजे व्यसनमुक्तीसंबंधी एखाद्या स्वमदतगटात जाऊन तेथे आपले मन मोकळे करणे. अशीवेळी मानसोपचारतज्ञ अथवा समुपदेशकाचीही मदत घेता येईल. अतुल ठाकुर